4 Luchtvaartmonumenten rond Schiphol

Men loopt er al gauw aan voorbij of ze zijn voor het publiek niet te zien. Daarom is het des te leuker om ze aan de vergetelheid te ontrukken: gedenktekens uit de Nederlandse luchtvaartgeschiedenis. Ik heb er vier gevonden rondom Schiphol. Eentje is zoek. Welke, leest u in dit blog.

Mercurius

In de wat kille schoot van de betonnen kolossen op Schiphol staat op een wat winderig pleintje een bescheiden monument met een heldhaftige uitstraling. Als je het zo ziet staan, realiseer je je niet dat het vele omzwervingen en al dan niet bewuste vernielingen heeft gekend. Lange tijd stond het op Schiphol-Oost, Mercurius gevleugeld aan de voeten en op de rug, staand op een wereldbol. Op die bol de route naar toenmalig Nederlands-Indië. Het monument werd op 29 september 1931 onthuld ter gelegenheid van de geregelde dienst Amsterdam-Batavia die in 1930 van start ging.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het monument zwaar beschadigd doordat de sokkel werd opgeblazen. Mercurius en de wereldbol werden door de klap gescheiden. Het was dankzij twee boeren uit de Haarlemmermeer dat het beeld de oorlog overleefde. Na de bevrijding gaven ze deze aan Schipholdirecteur Jan Dellaert terug. Op 1 oktober 1949, 25 jaar na de eerste vlucht Amsterdam-Batavia werd het monument opnieuw onthuld op ongeveer zijn oorspronkelijke plek bij de ingang van Schiphol door de Amsterdamse burgemeester d’Ailly.

Vele jaren later werd het monument een paar honderd meter verplaatst naar de ingang van het terrein van de onderhoudshangars. Daar waaide tijdens een storm een paar jaar geleden Mercurius met wereldbol en al van zijn voetstuk. Na enige tijd in opslag gelegen te hebben, is het gerestaureerd en op 1 oktober 2014 op Schiphol-Centrum opnieuw onthuld, 65 jaar na de laatste onthulling en 90 jaar na de eerste intercontinentale KLM-vlucht naar Nederlands-Indië.

Zwerftocht van een baksteen

Prins Bernhard opende op 24 mei 1949 het pas voltooide KLM-hoofdkantoor in Den Haag. Dat deed hij met de legging van de laatste steen. Deze was bijzonder want het was namelijk een zeventiende-eeuwse baksteen afkomstig uit Nieuw Amsterdam, dus het huidige New York. In de 17^e eeuw werd de steen vanuit Nederland daarheen gevaren, waarschijnlijk als ballast van een handelsschip en bouwde men er ter plaatse huizen mee.

President Roosevelt schonk de steen uiteindelijk aan prinses Juliana met het verzoek er een passende bestemming voor te vinden. Vanwege de opening van de KLM-luchtlijn Amsterdam-New York schonk zij de steen vervolgens in 1946 aan KLM. Welnu: de steen kwam hierdoor in het nieuwe KLM-hoofdkantoor terecht. De plaquette die erbij hoorde, zie je hier. De geschiedenis van de steen staat erop vermeld.

Maar de zwerftocht van de baksteen gaat verder. Toen KLM eind jaren zestig het gebouw verliet om uiteindelijk in Amstelveen neer te strijken, mochten steen en plaquette mee. Lange tijd werd niets van hen vernomen. Ik werk helaas te kort bij KLM om te weten waar deze in de tussentijd is bewaard. Bij de opening van het Opartions Control Centre van KLM in 1999 kwam de steen weer tevoorschijn en kreeg deze een prominente plek in de hal van het gebouw, maar nu in een vitrine en gevat in een nieuwe plaquette. De oude ligt wat verweesd in het historisch depot, maar voor deze gelegenheid hebben we die tevoorschijn gehaald, afgestoft en gefotografeerd.

Pionier

Toen ik net bij KLM werkte, stond er nog een klein deel van de oorspronkelijke naoorlogse bebouwing van Schiphol overeind. Het was een stukje ICA-vertrekhal en het geheel verkeerde in een niet al te beste staat. Wat me meteen opviel, was een soort gat in het pleisterwerk van de voorgevel met een wel heel specifieke vorm. Merkwaardig om te zien. Later vielen de puzzelstukjes in elkaar toen ik in de hal van ons Operations Control Center kwam. Want daar hing datgene dat het gat had achtergelaten. Veel imposanter dan op de oorspronkelijke plaats pronkte het aan de muur: het monument ter ere van Jan Dellaert.

Jan Dellaert is de grondlegger van het moderne Schiphol. Dellaert was de zogeheten stationschef van het oorspronkelijke Schiphol en tekende voor het banenstelsel dat nu zo kenmerkend is voor Schiphol. Jaren voor de realisatie presenteerde hij al zijn plannen en bleek hij een visionair te zijn. Zijn plannen werden daadwerkelijk uitgevoerd. Helaas heeft hij zijn geesteskind nooit mogen zien, want hij overleed in 1960, nog voordat de bouw begon.

Om hem na zijn overlijden te eren, boden KLM-vliegers de luchthaven een bijzonder monument aan dat wederom prins Bernhard op 9 juli 1962 onthulde in aanwezigheid van onder anderen Dellaerts weduwe en broer. Het geheel is een reliëf van beeldhouwer Dick Stins van geglazuurde steen dat het zogeheten tangentiële banenstelsel van het ontwerp van Schiphol voorstelt met in de kern het mythische gevleugelde paard Pegasus dat in dit geval verwijst naar de ploegpaarden die de zware kleigrond van de Haarlemmermeer omploegden tot vruchtbaar land en met hun spierkracht gebundeld tot vele pk’s dit land uiteindelijk vleugels gaven. De tekst rechtsonder ‘Het is de stuwkracht die de vaart bepaalt’ doelt daar ook op. Het is maar dat u het weet.

Mysterie

Geen blog zonder inspiratie. Deze keer kwam die door een vraag van een lezer. Een mysterie is het eigenlijk. Hij vroeg zich af waar een bepaalde plaquette nu was gebleven. Ik beloofde hem te gaan zoeken en vond en passant nog een paar andere gedenktekens. Het blog was geboren. De plaquette is nog steeds zoek, maar gelukkig hebben we de foto nog, uit 1953. De plaquette, of eigenlijk meer een emaillen bord met tekst, refereert aan een belangrijk moment in de geschiedenis van KLM: namelijk de eerste passagiersvlucht.

De tekst luidt: ‘Op deze plaats stond tot de Tweede Wereldoorlog de houten vliegtuigloods VI genaamd De Bakermat van het Burgerluchtverkeer in Nederland. Het was hier dat op 17 mei 1920 de eerste geregelde luchtdienst werd geopend. De loods waar deze aan hing, bestaat al lang niet meer en in ons depot is het bord niet te vinden. We zien ons dus voor een raadsel geplaatst dat we natuurlijk graag oplossen en staan dan ook open voor tips en suggesties.